در این نوبت از معرّفی آثار ارزشمند، به کتاب”از اورشلیم تا تهران”تألیفِ زوفا رایان خواهیم پرداخت. این اثر که کتابی تاریخی است به شرح حال وضعیّت یهودیان در ایران از زمان کورش بزرگ تا به عصر حاضر می‌پردازد که چگونه در هر دوره‌ای از پادشاهی و حکومتهای مختلف ایران، با باقیماندگان این قوم در این سرزمین رفتار گردیده شد، و چگونه آنان در سازگاری با هر دوره‌ای استقامت نموده و در ایران ماندند.

تاریخ ایران، همچون تاریخ دیگر ملل، تنها در شاهنامه و کتیبه‌های پادشاهان خلاصه نمی‌شود، بلکه در زندگی اقوام و اقلیّتهایی رقم خورده که قرنها در این سرزمین زیسته‌اند. در میان آنان، قوم یهود جایگاهی ویژه دارد؛ مردمانی که از تبعید اورشلیم تا روزگار معاصر، حدود ۲۶۰۰ تا ۲۷۰۰ سال با سرنوشت ایران درآمیخته‌اند.

کتاب“از اورشلیم تا تهران“پژوهشی جامع و تحلیلی است که مسیر طولانی این قوم را باز می‌نمایاند و بیانگر شرح حالی از آزادیها، جفاها و محرومیّتها در هر دوره‌ای برای یهودیانِ در ایران می‌باشد. در لفاف این روایات، اشاراتی نیز به وضعیّت مسیحیان و زرتشتیان در ایران و یهودیان در اورشلیم گردیده است.

نویسنده در این نوشتار بلند، که گاه در ارتباط با برخی وقایع خود دستخوش احساسات می‌شد، امّا در روایت تاریخی، بدون دخالت احساسات صرفاً وقایع را بازگو می‌کند. علاوه بر این، او در پی واکاوی لایه‌های پنهان هویّت، بقا و سازگاری نیز هست؛ این که چگونه یهودیان در دل آشوبها و تغییرات سیاسی مذهبی، هم ریشه‌های خود را حفظ کردند و هم نقشی ماندگار در فرهنگ، تجارت، پزشکی و معماری ایران ایفا نمودند.

وجه تمایز این اثر با بسیاری از کتابهای تاریخی در آن است که نویسنده، علاوه بر پژوهشگری تاریخی و مقایسۀ همزمان وضع یهودیان در داخل ایران و خارج آن، وضعیّت یهودیان در سرزمین اسرائیل را نیز به تصویر می‌کشد. نکته دیگر آن که نویسنده خود یک محقق انجیلی است و در برخی مسائل، حتّی برای رفع ابهامات، با معلّم کلیسا  نیز مشورت کرده است تا آن چه به نگارش می‌آید برخاسته از راستی باشد. از همین رو، او به رخدادها صرفاً به چشم یک تاریخ نگار نمی‌نگرد، بلکه از منظر کتاب مقدّس نیز آنها را تحلیل می‌کند.

به باور او حسب برداشتهای کلام، همان دولتها و حکومتهایی که قوم یهود را در طول تاریخ کوبیدند، در حقیقت ابزار تنبیه الهی بودند؛ زیرا یهودیان به سوی خدایان بیگانه و بت‌پرستی گرایش یافته بودند. امّا همان خدای کتاب مقدّس، پس از گذشت زمان، بار دیگر روی رحمت و محبّت خود را آشکار می‌کرد و حتّی راه آزادی و بازگشت به سرزمین وعده را برای آنان فراهم می‌ساخت.

با این حال، نویسنده نشان می‌دهد که هرگاه حکومتی با یهودیان مدارا می‌کرد و آزادی به آنان می‌بخشید، قوم یهود به جای توکّل بر خدا، دل به همان حکومتها و پادشاهان می‌سپرد و فرصت بازگشت و تجدید عهد را از دست می‌داد. همین امر آنان را وارد چرخه‌های تازه‌ای از تبعیض، تهمت، تغییر دین اجباری، غارت داراییها و حتّی هتک حرمت می‌کرد.

در ادامه، کوچهای اجباری و آزارهای دورۀ صفوی، تبعیضها و قیامهای دورۀ قاجار و تغییرات و اصلاحات دوران پهلوی، از جمله ایجاد مدارس و توسعه مشاغل یهودیان، مورد بررسی قرار می‌گیرد و نویسنده نشان می‌دهد که چگونه یهودیان در مواجه با جفاها، محدودیّتهای قانونی و اقتصادی و فشارهای اجتماعی، راهکارهایی برای حفظ هویّت و بقا پیدا کردند. همچنین بحرانی‌ترین دوره در تاریخ ایران، یعنی فشارها و محدودیّتهای جمهوری اسلامی، تحلیل شده است تا نشان دهد چگونه سیاستهای ایدئولوژیک، بازداشتها و مصادره اموال زندگی یهودیان را تحت تأثیر قرار داده و روابط آنان با جامعه و حکومت را پیچیده‌تر کرده است.

در هر دوره، وقایع مهم و تأثیرگذار، از جمله تبعیدها، کوچهای اجباری، تبعیضهای قانونی، افسانه‌ها و تهمتهای ضد یهودی، محدودیّتهای آموزشی و اجتماعی، و فشارهای سیاسی و مذهبی، بررسی شده و نشان داده شده است که چگونه سیاستهای هر حکومت و برخورد آن با قوم یهود، زندگی، هویّت و آزادی آنان را شکل داده است. نویسنده با این نگاه، چرخه‌ای از فراز و فرود تاریخی، عدالت و بی‌عدالتی، و فرصتها و بحرانهایی که یهودیان در طول قرنها تجربه کرده‌اند را بازگو می‌کند.

نویسنده نوشتار را با تبعید یهودیان توسّط بابلیان و ورود نخستین گروه‌ها به خاک ایران آغاز می‌کند؛ واقعه‌ای که در متون کتاب مقدّس نیز انعکاس یافته است. از همان زمان، رابطه‌ای خاص میان ایران و قوم یهود شکل گرفت؛ رابطه‌ای که گاه بر مدارا و حمایت استوار بود ( چنان که کوروش بزرگ اجازه بازگشت به اورشلیم داد. ) و گاه بر ستم و محدودیّت ( چنان که موبدان ساسانی، یهودیان و مسیحیان را بد دینان خواندند. )

یکی از بخشهای محوری کتاب که شاید هیچ یهودی پیش از این درباره آن سخن نگفته و توضیح روشنی ارائه نکرده است، مسئلۀ تغییر نامها و زیست دوگانۀ یهودیان است؛ موضوعی که در نگاه نویسنده بسیار برجسته بود و اساس نوشتن این کتاب قرار گرفت. پس از رسمی شدن تشیع در ایران، بسیاری از یهودیان ناچار شدند برای حفظ جان و معاش، نامهای اسلامی برگزینند. در اسناد رسمی، نامهایی همچون“عبدالله“،“روح‌الله“یا “حاجی“ثبت می‌شد، ولی در خانه و در زندگی خصوصی، همچنان یهودی باقی می‌ماندند.

نویسنده این پدیده را“کارت شناسایی بقا“می‌نامد؛ ساز و کاری که امکان عبور از سد تبعیض را فراهم می‌کرد، امّا در عین حال کاملاً با نص صریح تورات در تناقض بود. او، با احترام به قوم یهود به عنوان قوم خدا، این تضاد و اشکالات را صریحاً مطرح می‌کند و تأکید دارد که کار درست همیشه سخت‌ترین مسیر است.

این موضوع همچنین در پرتو کتاب مقدّس مورد بررسی قرار گرفته است: آیا یهودیان در دوره‌های پیشین تبعید، مانند دورۀ بابلی، به چنین استراتژیهایی متوسّل شده بودند؟ آیا شریعت تورات چنین رفتاری را تأیید یا رد می‌کند؟ نویسنده با رجوع به وقایع عهد قدیم و تحلیل عملکرد برخی از مردان خدا در شرایط مشابه، نشان می‌دهد که زیست در حاشیه همواره بخشی از تجربه تاریخی یهودیان بوده است، امّا وفاداری به خدا و انجام کار درست همواره دشوارترین و پرچالش‌ترین مسیر بوده است.

این کتاب صرفاً گردآوری رویدادها نیست؛ بلکه کوششی است برای یافتن معنی در دل تناقضات تاریخی. نویسنده با مقایسه میان اقتدار حکومتهایی همچون هخامنشیان و ضعف سیاسی پس از آن، میان مدارای کوروش و سرکوب حکومتهای دوره‌های بعد، و میان نوگرایی پهلوی و محدودیّتهای جمهوری اسلامی، چرخه‌ای از فراز و فرود تاریخی را ترسیم می‌کند. او نشان می‌دهد که چگونه این چرخه‌ها در آیینۀ کتاب مقدّس قابل فهم‌اند: خداوند گاه قوم خود را به وسیلۀ حکومتها تنبیه می‌کند و گاه همان حکومتها را به سبب ظلم و ستمشان گرفتار توبیخ و لعنت می‌نماید.

همچنین در برخی بخشها، نویسنده به بررسی نقش رهبران برجسته یهود می‌پردازد که علیه حکومتها قیام کردند و نام و آوازه‌ای برای خود برپا نمودند. او به نوآوریهای فرهنگی و مذهبی، از جمله برخی اعیاد و مراسمی که خارج از کتاب مقدّس شکل گرفتند می‌پردازد، و روند تدریجی دور شدنِ قوم از تعالیم تورات را تحلیل می‌کند. علاوه بر این، کج انديشیها و انحرافاتی که زمینه‌ساز ظهور مسیحان کاذب، شیادان و گروه‌های گمراه شدند و در میان یهودیان نیز به شکل بنیاد فرقه‌های گمراه و اشتباهات دینی بروز یافتند، مورد بررسی قرار گرفته است.

این تحلیلها نشان می‌دهد که تاریخ یهودیان ایران، تنها روایت وقایع سیاسی و اجتماعی نیست، بلکه بازتابی از چالشهای هویّتی، ایمان و نوآوری فرهنگی در مواجه با فشارهای داخلی و خارجی است.

در نهایت،“از اورشلیم تا تهران“تنها تاریخ قوم یهود در ایران نیست، بلکه روایتی است از پیوند ایمان، هویّت و زیست در تبعید و رویکرد هر حکومت نسبت به قوم خدا و نتیجۀ آن رویکرد در سرنوشت سرزمین و مردم.

پرسشهای محوری کتاب:

• چرا تبعید به خانه‌ای تازه برای یهودیان بدل شد؟
• چگونه مدارا جای خود را به سختگیری داد؟
• چه شد که یهودیان به تاکتیک پذیرفتن نامهای غیر یهودی روی آوردند؟
• امروز، در پرتو این تاریخ طولانی، رابطۀ دین، هویّت و سیاست در ایران چگونه باید فهم شود؟
• استمرار چنین چرخه‌هایی توسّط حاکمان و همراهی یا سکوت مردم چه پیامدهایی برای سرزمین ایران در پی داشته است؟